Oyun İçimizde

Bugünlerde insanlıktan umudu kesmek için çok neden var. Ama insanlık doğal kaynakları düşüncesizce tüketmekten, hayvanları tutsak etmekten, birbirinin kafasını kesmekten ibaret değil. Primatalog Frans de Waal, İçimizdeki Maymun adlı kitabında insanları en yakın akrabaları bonobolar ve şempanzelerle karşılaştırıyor. Bizim 'engin bir sempati sahibi ve şimdiye kadar hiç görülmemiş biçimde sevmeyi bilen' hayvanlar olduğumuzu söylüyor.

Diğer primatlar da spor yapar mı?

Spor bir çeşit oyundur ve birçok hayvan oyun oynar. İşin içinde rekabet de vardır. İnsanların yaptığı sporun ayırıcı özelliği, kurallara dayalı olması. Önce kuralları belirlemek, sonra da bunları ihlal edenlere sarı kart, kırmızı kart göstermek insanlara özgüdür. Diğer primatlar için dövüş ile oyun arasındaki sınırı korumanın kolay olduğunu zannetmiyorum. Gerçi köpekler de oyun sırasında bazı kurallara uyar. Biri fazla sert ısırırsa diğeri tepki gösterir.

Peki bizimkine benzer bir yarış anlayışları var mıdır?

Diğer primatlar yarışmakla pek ilgilenmez. Atlar gibi bazı hayvanlar yarışa benzer şeyler yapar ama onların da kimin daha hızlı koştuğunu merak ettiklerini zannetmiyorum.

Biz niye birbirimizle yarışırız?

Bence çok rekabetçiyiz. Bu açıdan başka hayvanlara çok benziyoruz. Onların da çoğu cidden rekabetçidir. Bizim ayrıca rekabeti oyunbaz bir bağlama oturtma kapasitemiz var. Kurallar koyarak rekabeti ölümcül olmaktan çıkartabiliyoruz. Bu gerçekten özel bir yetenek.

Diğer primatlardan rekabetçi miyiz?

Hayır, sanmıyorum. Onlar gibi son derece rekabetçiyiz. Aynı zamanda birçok primat gibi iş birliğine de son derece yatkınız. Takım sporlarında herkes bir hedef uğrunda, birlikte çaba sarf eder. İlginç bir etkileşim ortaya çıkar. Grup içinde son derece yardıma istekli, grup dışındakilere karşı son derece rekabetçi olmanız gerekir. Bu, tam da pirimatlara yaraşır bir şey.

Şempanzeler ve bonobolar da yenilgiye uğradıklarında başlarını ellerinin arasına almak gibi bizimkilere benzer hareketler yapar mı?

Tam olarak bu hareketleri yapmazlar. Ama galibiyet ve mağlubiyet karşısında çok benzer tepkiler verirler. Görme engelli olimpik sporcuların galibiyet ve mağlubiyetlerini inceleyen bir çalışma vardı. Bu sporcuların, başkalarını görüp taklit etme şansları olmadığı halde galibiyet ve mağlubiyet durumlarında tıpatıp aynı hareketleri yaptıkları gözlendi. İnsanlar, galip geldiklerinde çenelerini yukarı kaldırırlar, yukarı bakarlar, vücutlarını açarlar. Mağlup olduklarında başları öne düşer, vücutlarını küçültürler. Diğer primatlarda da benzer tepkiler görürüz. Hâkimiyet kurduklarında tüyleri dikilir, başkalarının çekinmesine neden olacak şekilde vücutları açılır. Kaybettiklerinde kapanırlar, neredeyse yok olmak ister gibidirler. Beden dili çok benzerdir.

Kaybedince bedensel olarak neden kapanırız? Utançtan mı?

Sanırım evet, bununla bir ilgisi olmalı. Kazanma ve kaybetmede iki duygu öne çıkar: Gurur ve utanç.

Diğer primatlar da örneğin bizim futbol takımlarımızdaki gibi kolayca iş birliği yapabilir mi?

Çok daha küçük bir ölçekte, evet. Asla altı ya da daha çok oyuncunun yer aldığı bir takım kuramazlar. Genellikle iki tanesi, bir diğerine karşı birlik olur. Hayvan oyunlarının çoğu ilerideki rekabetler için egzersizdir. Şempanzeler, gerçek bir dövüş sırasında ağızlarıyla birbirlerinin parmaklarını koparmaya çalışırlar ve bunu yaparlar da. Ağaçlarda yaşayan hayvanlar için bu çok tehlikelidir çünkü parmakları, vücutlarının çok önemli bir parçasıdır. Küçük şempanzeler de oynarken aynı şeyi yaparlar, birbirlerinin ellerini ağızlarına götürürler. Gerçekten ısırmazlar, tabii ki. Sadece dövüş tekniklerini denemektedirler. Köpekler de oynarken dövüş provası yaparlar. Bu, insanlar için de geçerlidir. Spor yaparken avlanmayı ve dövüşmeyi taklit ederiz.

Sizce erkekler ile kadınlar galibiyete ve mağlubiyete neden farklı yaklaşıyor?

Bence bunun grup içi rekabetle ilgisi var. Erkekler savaşmakla uğraşıyor. Bir de avlanmakla ki bu da çok tehlikeli bir iş. Büyük hayvanlarla karşılaştığınızda kendinizle aynı durumda bulunan diğerlerine güvenebilmeniz gerekir. Bence gruplar halinde avlanmak ve savaşmak, erkeklerin grupla özdeşleşme eğilimini artırdı. Bu özdeşleşme, televizyonda izlediğiniz takımlardan hangisinin kazandığını, hangisinin kaybettiğini de önemsemenize neden oluyor. Bana kalırsa erkekler, kimin kazanıp kimin kaybettiği konusunda kadınlardan çok daha kaygılı. Kadınlar sporu belki daha ziyade güzel buldukları ya da yetenekli bir sporcunun performansını görmek istedikleri için izliyor. Grupla derin bir özdeşlik kurmuyorlar. Bu söylediklerim özellikle takım sporları için geçerli.