Umut

Gündüz Vassaf’ın son kitabı Ne Yapabilirim? - Geleceğe Kartpostallar'ın arka kapağında şu sorular yazılı: “Her gün yeni felaket haberiyle uyanıyorum. Ne yapabilirim? Vicdanın sızlarken sen ne yapabilirsin? Biz ne yapabiliriz?” Kitap, herkesin şikayet ettiği ve kötümser bir pencereden baktığı bugünlerde yeni bir tarih ve dünya önerisi yapıyor. Biz de Gündüz Vassaf ile kısa bir yolculuk yaptık, 1960’lardan bugüne gelerek bu soruların yanıtını aradık.

Biyografinizdeki "Futbol bursuyla George Washington Üniversitesi'ne gitti" cümlesi dikkatimizi çekti. Burada bahsedilen Amerikan futbolu mu?

Hayır, bildiğimiz futbol. Ama onu da abartmamak lazım. Benim gittiğim üniversitenin Amerikan futbolu takımı vardı, orada oynayan öğrenciler bursluydu. Maçlarını Washington’ın en büyük stadında oynuyorlardı. Fakat seyircileri yoktu. Çünkü Washington’da oturanlar geçici bir nüfus. Neredeyse her hükümetle, her seçimle değişiyor. O yüzden, bir takım aidiyeti yok. Hepsi geldikleri yerin takımını tutuyorlar. Üniversite, Amerikan futbolu programını iptal etti. O bursları bize aktardılar.

Aslında, 11 yaşındayken ABD’ye gittiğimde kimse futbolu bilmiyordu. Yaşadığım şehirde bir program başlattık, 'Top yuvarlaktır'dan başlayarak oyunu öğrettim akranlarıma. Yıl 1957, o zamanlar futbolun dışında bir de yoğurt yoktu ABD’de. Şimdi ikisi de var.

Robert Kolej, Türkiye'de birçok sporun öncüsü olarak kabul edilir. Kolejin sizin üzerinizdeki etkisi nasıl oldu?

Kolejden önce, lisenin bir kısmını ABD’de okumuştum. Oradaki yatılı okulda herkesin bir takımda oynama mecburiyeti vardı. Sonbaharda kros, Amerikan futbolu, futbol; kış aylarında buz hokeyi, basketbol ve kayakla ilgilenirdik. Baharda ise atletizm, tenis ve beyzbol vardı. Okulun ruhunu ve gücünü tanımak, okula ve kabileye aitliği hissetmek, bir öteki yaratmayı öğrenmek için bunlar önemliydi. Ve üçüncü takımda, yani rezervde olanlar ya koordinasyonu iyi olmayanlar ya da şişmanlardan oluşurdu. Onlar aşağılanırdı. Robert Kolej öyle değildi. Amerikan modeli olduğu için atletizm, basketbol ve futbol vardı. Ama bunlar gazetecilik, satranç, tiyatro kulüpleriyle eşitti.

Kitapta bahsettiğiniz bir 800 metre yarışı var. Orada, yarış öncesi babanız size “Kendini fazla yorma” diyor. Bu, farklı bir ebeveyn yaklaşımı…

Rekabet veya birinci olmak falan, hiç öyle şeylerle ilgilenmezdi annem ve babam. ABD’ye dair beni ürküten şeylerden biri de rekabetti. Türkiye ve Avrupa’ya dönmemin, yaşamımın büyük bölümünü buralarda geçirmemin nedeni de oydu. Düşünün, tıp fakültesinde insanlar daha iyi not alabilmek için arkadaşının laboratuvar deneyini sabote ediyor.

Oradayken bir arkadaşımın evine gitmiştim. Ödev yaparken kopya istiyordum, vermiyordu. Ben de sonunda “Bu ne biçim arkadaşlık” demiştim. Çünkü bizde tersidir; kopya vermeyen kötü insandır, inektir. Hangisi daha iyi, bilemiyorum. Biri kabile ruhu, Hababam Sınıfı ruhu; soruları çalalım, topluca sınıfı geçelim. ABD’deki ise farklı; soru çalınacaksa bir tek ben çalacağım, başkasına göstermeyeceğim anlayışı…

Bir başka kros yarışında ise ormanda koşarken ağaçların arasında kuş seslerini dinlemek için durduğunuz için cezalandırılıyorsunuz. O da bu rekabet anlayışının bir örneği değil mi?

ABD’de akşamları sofrada beş-altı öğrenci, bir de hoca otururdu. O gün tesadüfen “Ben ne yapıyorum ya burada, dağ başında koşuyorum. Hayat ne güzel, doğa ne güzel” diye şöyle bir durakladım. Önümde ve arkamda kimse yok. Doğa, yarışta olduğumu unutturdu bana birdenbire. Bunu da söyledim sofrada. Hocamın suratı düştü, bir şey söylemedi. Eğer üç-dört tane birinci takımda oynarsanız okulun yetkilileri size bir kazak verir. Her okulun harfleri vardır, benimkinin adı New Hampton’dı. N ve H harfleri yapıştırılırdı kazağa. Çok caka satarsınız onunla, hem sınıf arkadaşlarınıza hem kızlara. Ben hak etmiştim kazağı ama vermediler bu laftan ötürü.

Aynı okulda bir de ağır Katolik hocanız var. Ne öneriyordu size?

O Latince hocamdı, aynı zamanda basketbol takımının koçu. İşte diyor ki bana, rakibini sinirlendirip oyununu bozacaksın. Ne yapmak lazım sinirlendirmek için? Hani serbest atıştan sonra sıçrıyor ya herkes ribaund için. O, “Sen sıçrama, yandaki adamın bacağını çek. Birkaç defa yap, oyunu unutur, seni dövmeye kalkışır, oyundan atılır veya yüzüne topu fırlat” derdi bana. Yine yatılı okulda her cuma başka bir takımla oynanırdı ve o güne kadar ortam Soğuk Savaş gibi olurdu. Kocaman bir ateş yakılır, öbür takımın renkleri bir kuklaya giydirilir, o yakılır. Yeneceğiz de denmez, “Onları öldüreceğiz” diye bağrılır. 200 genç bir ağızdan “Ne yapacağız onları? Öldüreceğiz!” diye naralar atar.

Üniversitedeyken 1960’lar başlıyor ve yepyeni bir gençlik kültürü doğuyor. Nasıldı o değişimin ortasında olmak?

1960’lar ABD’sinde gençlik, tarihte başka hiçbir ülkede olmadığı kadar kendisini yetişkinlerden ayrı bir konumda buldu. Orada otomobilin büyük etkisi oldu. Birçok eyalette, 16 yaşında olmak ehliyet almaya yetiyordu. Herkes yazın çalışırdı, kız-erkek. 16 yaşındaki çocuklar kazandıkları ilk parayla otomobil aldı. Otomobilin getirisi de özgürlüktü. Açık hava sinemasına otomobilinle gidebiliyorsun, bunu da sevgilinle yapıyorsun. Birdenbire cemaatten, toplumdan, polisten, anne babadan, dinden uzak gençler baş başa kaldılar. Otomobilden bir kültür çıktı. Gençler, o arabaları boyamaya başladılar. İlk rock albümlerinde o tasarımlar, desenler vardır. Yani, rock müzik ve otomobil en önemli araçlardı. Spor da sıfırdı. Bu sefer okulun harflerinin olduğu o kazağı giyenler gülünç duruma düştü. 68 kuşağında spor yapan, komik bir adamdı. Kızların ilgisini çekmek istiyorsan spordan hoşlanmadığını söylemeye mecburdun.

Başlangıç noktasına 68 kuşağını koyuyorsunuz. Gençler, “Ne yapabiliriz?” sorusunu ilk orada ortaya attığı için mi?

Benim ömrümde bu soru, ilk kez 68’de soruldu. Sosyalist ya da kapitalist ülkelerde gençler ayaklandı. Düzenin yalanları, hangi düzen olursa olsun yetmişti artık. Soğuk Savaş inandırıcılığını kaybetmişti. ABD’de savaş bitmişti, iş bulma korkusu yoktu ama sıkıcı bir hayat vardı. Anne babalar daha fazla para kazanmak, yeni otomobiller istiyorlardı. Çünkü onlar açtı, savaştan çıkmışlardı.

Gençler içinse bu gördükleri bir şeydi. Yaşam kaygıları yoktu. Tek kaygıları, sevmek veya sevilmemekti. Vietnam, bu kuşağı tetikledi.

Bütün bunların yanında bir 68 eleştirisi de yapıyorsunuz. Özellikle de Küresel Gezi Gençliği ile kıyaslarken... Size göre farklar neler?

Bir karşıtlık, “İstemezük” vardı 68’de. Sosyalist ülkelerde parti diktatoryasından sıkılmışlardı, onu istemiyorlardı. ABD’de Vietnam karşıtlığı vardı, savaş istenmiyordu. “Bana gölge etmeyin, başka ihsan istemem” ruhuydu bir yandan da. İstisnalar vardı; Güney Amerika’da, Türkiye’de şehir gerillası, kır gerillası hareketleri vardı. O istisnalarda da ne kadar provokasyon vardı, tartışılır. Bence Türkiye’de çok vardı. Gençlerin silahlandırılması yönünden bir provokasyondu bu. Bunların arkasında SCCB, Çin gibi ülkeler de yer almıştı. Sosyalist ülkelerde ise ABD’nin provokasyonu vardı. Mesela sanatı kullanıyorlardı. Jackson Pollock vardır, boya döker resimlerine tak tak tak diye. CIA onu alıyor, ABD’de meşhur ediyor. SSCB’de ise sosyalist gerçekçilik vardı o dönem. “Resim budur” diyorlar. Niye? SSCB ile olan kültür savaşlarında “Özgürlük budur” diyebilmek için. Her alanda savaş vardı. O ülkenin kültürünü, siyasetini sarsmak için…

Bu savaş sporda da olmadı mı?

Hem de nasıl! İşte bu Fransız baronu, modern olimpiyatları başlatan, Baron de Coubertin var. Prusya savaşını kaybediyor Fransa 1870’de. Niye kaybediyor? Coubertin diyor ki: “Spor yapmıyoruz. Almanlar yapıyor.” Hakikaten de Almanlar yürüyüş yapıyor, eskrimle ilgileniyor. Sosyal Darwinizm de revaçta; güçlü olan ayakta kalır, güçlü olan kazanır falan… Modern olimpiyatları başlatan anlayış bu. Soğuk Savaş da buna müthiş bir ivme verdi, faşizm de... Hitler de çok memnundu olimpiyatı Berlin’de düzenlemekten. Aryan ırkını herkesten güçlü gösterecekti tüm dünyaya, Jesse Owens olmasa…

68’in daha hedonist hatta bencil olduğunu söylüyorsunuz. Sert bir eleştiri değil mi bu?

Barıştan yana değildik, savaş karşıtıydık. Şimdiki kuşaklar barıştan yana. Yani marşlar yok, liderler yok, bütün bu hareketler anonim. Occupy Walt Street mesela, bir tane isim bilmiyoruz. Gezi’de de öyle. Öldürülenleri biliyoruz, onun dışında bir lider yok. Evrensel bir ruh çıktı tüm dünyada. Bu Milton Friedman ekonomisinin çökmesiyle de olmuş olabilir. Kültürün sanayileşmesi de burada etken olabilir. Çünkü birbirimiz gibi giyinmeye başladık, birbirimiz gibi davranmaya başladık. Seks sembollerimiz bile aynı. Bol seyahat ve göçlerle birlikte küresel bir kültür çıktı.

Gezi’nin üzerinden dört sene geçti. Şu an Türkiye bambaşka bir gündeme girdi. Artık Gezi’yi telaffuz eden de azaldı. Sizce Gezi’nin mirası ne?

Güçlü bir miras. Birincisi, hepimizin aklında. İktidarın da aklında. İktidarın başka bir Gezi’den korkması ve ara sıra söz ediyor olması bunun kanıtı. Mesela Artvin için “İkinci Gezi yapmayız” diyorlar. Dört yıl sonra hâlâ o korku var. Gezi, korkulduğu için güçlü. İkincisi, çok kayıp verdi Gezi. Kaç ölü, kaç yaralı var. Kolay değil bunları atlatmak. Ve hâlâ Gezi’deki hatasını kabul etmemiş bir iktidar var. O yüzden, bence bu miras gerçekçi. Yolunu bulacak bir şekilde ama yaratarak bulacak. Belki alışılmış, bildiğimiz şekilde meydanlar doldurarak bulmayacak, başka türlü bulacak. Bu olgunluğunun göstergesi, aynı şeyleri yapmaması…

Gezi, özellikle gençler için büyük bir umut yaratmıştı ama şu an Türkiye, büyük bir umutsuzluk girdabında. Siz buna da karşısınız…

Umutsuz olmak çok kolay. Korkutulmak çok kolay. Devleti olduğundan daha güçlü düşünmek de kolay. Ama onların gücünü olduğundan daha büyük görünce kendinizi de daha küçük hissediyorsunuz. Bu, eski meşhur bir hikâye gibi. SSCB’de zamanında fazla telefon yokmuş. Telefonu olan herkes de dinlendiğini sanarmış. O yüzden telefonda konuşulmaz, dışarıda buluşulurmuş. Gizli konuşmak ve dinlendiğini düşünmek seni zaten güçsüz bir duruma düşürüyor. Halbuki Moskova’da 100 tane telefon varsa bunun 10’u dinleniyor belki de. Ama Stalin, bu korkunun yayılmasını istiyormuş.

İktidarların bütün gücü ellerine geçirdikleri, sermayeyi ve dini arkalarına aldıkları bu ortamda kötümser olmak kolay. Fakat dünya değişecekse iyimser olduğumuz için değişecek. “Kötümserim” diyen, dünyanın bu halini kabul eden kişi demek. O zaman hiç olmazsa şikâyet etme. Gökyüzüne bak, balıkları seyret, sabaha kadar dans et ama şikâyet etme. Çünkü şikâyetle etrafını da edilgen kılıyorsun ve rüyaların içini boşaltıyorsun.

Peki 15 Temmuz gecesi yaşananlar fikrinizi değiştirdi mi?

Asla. Günün tarihini çok abartıyoruz bence. İçinde yaşadığımız için ve başımıza gelenler bu olduğu için… Maçlarda da öyle. Kazanınca dünyalar bizim, iki maç üst üste kaybedince tersi oluyor. Tarihsel süreç içerisinde bakarsak, kendimizi abartmazsak, o büyük değişimleri görebilmemiz, onların içindeki rolümüzü anlamamız ve neyin olumlu neyin olumsuz olduğunu fark etmemiz çok daha kolay oluyor. Yani, “Ben yanmasam, sen yanmasan” geçerli değil artık bence. Artık, yanmadan ve başkalarını yakmadan yapabilmek önemli. O başka bir dünyanın şiiri. Bu edilgenlik değil, “Sadece seyret” demek de değil. Ama tarihsel süreç içerisinde “Bak ve onun içinde yerini gör” önerisi. Çünkü yananlarla da bir yere gitmediğimizi görüyoruz. Sadece filmleri oluyor, ağıtları oluyor ama çektikleriyle örnek kişiler olmuyor bunlar…

Tarihsel süreç içerisinde bakarsak, eskiden herkes sokaklarda silahla dolaşırdı. Düello diye bir şey vardı ve muteber kabul edilirdi. Zavallı Puşkin düellodan gitti. Ama bunları bilmek mutlu etmiyor bizi. Ömrümüz çok kısa ve o kısa ömürde benciliz. Tarihsel bakışımız yok o anlamda. Her şey o kısa ömürde olsun istiyoruz. Abartıyoruz kendimizi. Her şey şimdi olsun, hemen olsun… Öyle olduğu için de çabuk aldanıyoruz. Birisi bir şey vadediyor, “Ha bu olacak” diyoruz. Durmadan seçiyorsun, o tutmazsa bu tutacak. Hep bir ümit peşinde koşuyorsun ve kısa vadeli hepsi. Bu arada artık ölmüş oluyorsun ve başka kuşaklar aynı kısa vadeli rüyaları tekrarlıyor.

İnterneti tanımlarken “Yeni İpek Yolu” benzetmesi yapıyorsunuz. Sizce bu yeni yol ne getirdi, ne götürdü?

Kitabı götürüyor, sokağı götürüyor. Pokemon Go çıkınca sokak tekrar gündeme geldi, biliyorsunuz. O kadar popüler oldu ki insanlar daha önce hiç gitmedikleri yerlerde dolaştı, biriyle tanışmak ve oynamak için sokağa çıktılar. Ama genel anlamda internet sokağı bitirdi. Hoş, belki sokak bitmeye mahkûmdu. Sonuçta eskiden de sokak yoktu, köy meydanı vardı. Sonra şehirle birlikte sokak geldi. İnternet, kitabı bitiriyor ama Kindle’dan da kitap okunuyor. Genel anlamda olumlu bakıyorum. Bir de şu var; çoğu kişi kendisi gibi düşünenlerle küçük küçük köyler, aitlik mekanları yaratıyor. Eşcinseller bir tarafta, derin denizlere dalmak isteyenler bir tarafta, şu yemeği sevenler bir tarafta. Müthiş butik kategoriler çıkıyor. Ama sokak öyle değildi. Daha farklı insanları görüyordunuz sokakta. Yani teknoloji bir anlamda kendiliğindenliği öldürüyor. İnternet aktivizminin kolay bir vicdan temizleme tarafı da var, change.org gibi. Ama eskiden de “Haydi imza toplayalım” olayı vardı…

‘Black Lives Matter’ hareketine destek veren isimlerden biri, NBA yıldızı Carmelo Anthony, sokaklarda polislerin siyahlara uyguladığı şiddetin arttığı dönemde bir açıklama yapmış, “Artık ölenler için hashtag yapmakla yetinmeyeceğim, yeni yollar bulmalıyız” demişti. “Ne Yapabiliriz?” sorusunu sormuştu o da. Hakikaten ne yapabiliriz?

Fazla kınıyor, az yaratıyoruz. Geçenlerde Saraybosna’da bir film festivali vardı. Oradaki katliamları gösteren bir film gösterildi. Boğazlananlar, toplu mezarlar… Sinemacı iki arkadaşımla birlikteydik. İkisi de kendilerini suçlu hissetti. “Neler yaşanmış, bilmiyorduk” dediler. Ama bence, sadece kötüyü gösteren filmler bizi edilgenliğe itiyor. Onları göstereceğine -ki bu katliamı göstermeli, göstersin- o felaketten sağ kalanların nasıl baş ettiğini, hayata nasıl tutunduklarını da göstersin. Yaşayabilenleri de göstersin. Her şeye rağmen türümüzün değerlerini, yaşam coşkusunu, gülebildiklerini göstersin ki başıma ne felaket gelirse gelsin, onu aşabilenler olduğunu göreyim, kendimin de aşabileceğini düşüneyim. Sadece felaketlerde bırakıyorsak, “Bak bu namussuzlar ne yaptı” diyorsak, o zaman orada Sırplar kötü oluyor, burada bilmem kim kötü oluyor. Kötülerimiz çoğalıyor. İyiyi göstermiyoruz. İyiden kastım, yaşam gücü. Şikâyetten çok, yeniyi yaratmayı görmek isterim.

Amerikan futbolunun önemli yıldızlarından Colin Kaepernick de milli marş sırasında oturma eylemi yapacağını açıkladı. Gelişmeleri takip edebildiniz mi?

Milli marşın sözlerinde, pek kimsenin bilmediği üçüncü kıtada köleliğe bir atıf varmış. Çocuk da ona karşı tepkisini gösteriyor, gösterebilir de… Bunu yapabilmesi müthiş bir şey. Nereden nereye gittiğimizin göstergesi. Obama, bir zirveden, Çin’den seslendi ve şöyle dedi: “Bu çocuğun anayasal hakkıdır, yapabilir. Eskiden de böyle eylemler olmuştu. Ben katılmıyorum, başka türlü de ifade edebilirdi…” Bunu ta Çin’den dünyaya seslenerek söylüyor. Bu, hoşgörü açısından müthiş bir şey.

60'larda Muhammed Ali, Vietnam’a gitmeyerek büyük bir etki yapmıştı. O dönemle şimdiki arasında ne fark var?

Kimse şimdi Ali’nin şampiyonluğunu ve kemerini siyasal görüşünden ötürü alamaz. O zaman almışlardı. ABD’den bahsediyoruz, bakınca bu da çok güzel bir 40 yıl değişimi. Daha da uzun süreçten görürsek; hain diye bakılmaması, öldürülmemesi, takımdan atılmaması falan, olağanüstü şeyler. Bu olumlu bir protesto çünkü kimseye zarar vermiyor. “Marş niçin var?” sorusunu sorduruyor insana, marşı yeniden okumaya götürüyor. Yani, kabul ettiğimiz birçok değeri sorgulamaya da yarıyor. Niçin saygı duymalıyız? Saygı bu mudur?

Sporda ve sokaklarda verilen tepkiler ABD’li birçok gazetecinin “Yeniden 1960’lara mı dönüyoruz?” sorusunu sormasına vesile oldu. Sizce?

Yeni kuşaklarda da bir 60’lar miti, romantizmi var. Ama çok farklı. 60’ların olumsuzluklarını almamak lazım. Mesela sekste de müthiş bir bencillik vardı o yıllar. Doğum kontrol hapının çıkmasıyla birlikte herkes sarhoştu. Sevişmenin de bir duygusu, sorumluluğu vardır beraber olduğun insana karşı. Ama “Koyver rahvan gitsin” noktasına varmıştı olay. Ondan sonra üzülen de çok oluyordu. Sen beni bu kadar seviyordun, neden ertesi gün o adamla/kadınla yattın? Maalesef ancak AIDS onu dengeleyebildi, korkuyu yaydı. Ama yeni kuşak, sevişme konusunda ve insan ilişkisinde çok daha duyarlı. Öyle bir farklılık da var yani. Yoksa bizim kuşak, boom!

68’den kalma bir sloganı anıyorsunuz: “Otuz yaşından büyüklere güvenme.” Okuyucularınız size neden güvensin?

Güvenmesin tabii ki… Fakat kitapta en çok vurguladığım şeylerden biri de şu; dünyayı sahiplenme ve değiştirme doğrultusunda ebeveyn ve gençliğin birlikte olması gerekir. Bir tek gençlik öne çıktığı zaman olmuyor. Çünkü ebeveyn; başına bir şey geleceği için, evladı olduğu için karşı. 12 Mart’a, 12 Eylül’e bakın; anne-babalar karşı bu eylemlere. Korkuyorlar çocukları için. Örgütdaşlar o an diyor ki: “Senin annen baban muhafazakâr, biz dünyayı değiştireceğiz.” Ama sonra o çocuklar hapse girince de ziyarete giden, bir tek annesi ve babası. Yani gidip işçi sınıfını bilinçlendireceğime, köylere gideceğime, yakınımdaki yetişkinlerden başlayayım önce. Tanıdığım bakkaldan, şoförden, üst komşumdan… Bu çok daha zor. Ebeveyn ile genç birleşmezse hiçbir yere gidemeyiz.